Universiteit versterkt samenwerking met Indonesië
De klimaatcrisis, de comeback van tbc, en de digitalisering van bijzonder erfgoed. Nederland en Indonesië staan voor deels dezelfde uitdagingen. Het bezoek van een delegatie van de Universiteit Leiden eind juni aan Indonesië maakte duidelijk wat de meerwaarde is van samenwerking.
Op papier zijn de cijfers al indrukwekkend: Indonesië is met ruim 260 miljoen inwoners het vierde grootste land ter wereld, heeft de grootste moslimbevolking, 700 talen en een enorme verscheidenheid aan dieren en planten. Maar een verblijf ter plaatse maakt in één klap pas echt goed duidelijk hoe divers het land is en hoe urgent sommige problemen. Zoals in Jakarta, met circa 17 miljoen inwoners de grootste metropool van Zuidoost-Azië. De stijgende zeespiegel zorgt voor overstromingen en de explosieve urbanisatie eist zijn tol. De delegatie zag met eigen ogen hoe wegen dichtslibben en smog de stad omhult.
Oproep tot samenwerking
Ook Nederland ondervindt de gevolgen van klimaatverandering en verstedelijking. Beide landen staan voor dezelfde uitdagingen en krachtige samenwerking is hard nodig. Die oproep kwam van beide kanten. Wetenschappers van diverse faculteiten gingen mee want het onderzoek in Indonesië is zeer divers: van verdwijnende talen en culturen, de islam, circulaire economie tot biodiversiteit en geneeskunde. De delegatie met rector Carel Stolker bezocht drie Indonesische universiteiten, twee ministeries en diverse instituten om de samenwerking te versterken. Zo ondertekende Stolker afspraken over de komst van een aantal Indonesische promovendi naar Leiden.
De samenwerking met Indonesische partners is mede mogelijk dankzij het KITLV-Jakarta dat 50 jaar bestaat en de aanleiding vormde voor het bezoek. Sinds 2014 is dit instituut onderdeel van de Universiteit Leiden. Het kantoor stimuleert de contacten met Indonesische partners en geeft voorlichting aan Indonesiërs over studeren en promoveren in Leiden. Met verve gidsten directeur Marrik Bellen en zijn staf de delegatie door Jakarta en Yogyakarta.
Infectieziekten
Sommige samenwerkingsverbanden bestaan al decennia en worden verder uitgebreid. Al dertig jaar trekt het LUMC op met de medische faculteit van Universitas Indonesia, onder andere op het gebied van infectieziekten. Maria Yazdanbakhsh, hoofd Parasitologie LUMC, doet veldonderzoek in Indonesië. Ze onderzoekt hoe parasieten het menselijk immuunsysteem veranderen. Aan dit veldonderzoek werken ook Indonesische historici en antropologen mee, want zij hebben de beste kennis van lokale culturen en omstandigheden. Melani Budiamta van Universitas Indonesia zei daarover: ‘We brengen de lokale gemeenschappen in kaart en verzamelen informatie zoals hun veranderende levensstijl en ziektegeschiedenis.’
Comeback tbc
Een van de meest dodelijke infectieziekten is tuberculose, zeker nu sommige bacteriën resistent worden tegen antibiotica. Dit kost veel levens in Aziatische landen als Indonesië maar het kan ook in Europa een groot probleem worden. ‘Het is een tijdbom’, aldus Herman Spaink, hoogleraar Celbiologie. Zijn onderzoeksgroep werkt samen met Universitas Gadjah Mada (UGM) in Yogjakarta. Spaink en Stolker openden hier een zebravislab, de eerste in heel Indonesië. Dit ‘tweelinglab’ is een cruciale aanvulling op het laboratorium in Leiden.
Geneeskrachtige planten
Bij zebravissen ontwikkelen ziekten zoals tbc zich op een vergelijkbare manier als bij mensen. Bovendien zijn de larven (ze worden onderzocht tot ze maximaal 5 dagen oud zijn) doorzichtig waardoor ze extra bruikbaar zijn voor onderzoek en proefdieren als muizen niet nodig zijn. Spaink noemde de voordelen van de samenwerking: ‘In Indonesië groeien veel geneeskrachtige planten die we nodig hebben en moeilijk geïmporteerd kunnen worden. Bovendien zijn de hoge temperaturen ideaal voor dit soort labonderzoek.’ Zijn onderzoeksgroep ontwikkelde al veelbelovende antibiotica die verder getest worden.
Grote verschuivingen binnen samenleving
Ook historicus Henk Schulte Nordholt, hoofd research van het KITLV in Leiden, werkt al decennia samen met vakgenoten van Universitas Gadjah Mada. Hij refereerde aan de grote veranderingen in Indonesië - zoals democratisering en de opkomst van een middenklasse. Lange tijd was het onderzoek vooral op Indonesische onderwerpen gefocust en deden wetenschappers dat vanuit hun eigen vakgebied. Maar mondiale zorgen zoals de opwarming van de aarde vereisen nu een transdisciplinaire aanpak, stelde hij. Het KITLV wil samen met Indonesische en Leidse wetenschappers een internationaal consortium bouwen met uiteenlopende disciplines als antropologie, recht, geneeskunde en geschiedenis.
Blijf Papoea spreken
Marian Klamer, ’s werelds enige hoogleraar Austronesische en Papoeatalen, doet veldonderzoek op veelal afgelegen eilanden. Veel van de circa 700 talen dreigen uit te sterven omdat ouders hun kinderen alleen nog Indonesisch leren. ‘Hierdoor verliezen ze ook een deel van hun oude tradities en geschiedenis’, aldus Klamer tijdens haar lezing op Universitas Indonesia. ‘Veel Indonesiërs denken dat het voor hun kinderen beter is om nog maar één taal te spreken, maar het spreken van twee moedertalen is juist heel goed voor de ontwikkeling van de hersenen.’
Fundamentalistische islam in opkomst
In zijn lezing op Universitas Sunan Kalijaga (Yogyakarta) ging hoogleraar Nico Kaptein in op kennisoverdracht binnen de islam. Indonesië, het grootste moslimland ter wereld, gold lange tijd als gematigd maar de laatste jaren is de fundamentalistische islam in opmars. Indonesische geestelijken laten zich vaak scholen in het Midden-Oosten en nemen die kennis mee terug. Kaptein, hoogleraar Islam in Zuidoost-Azië, onderzoekt onder andere hoe fatwa’s - religieuze adviezen – uit Mekka uitpakken in Indonesië.
Urban transitions
Sommige Leids-Indonesische samenwerkingen en projecten zijn nog pril en behoeven deels nog financiering. Zoals het interdisciplinaire project Urban Transitions waarin stedelijke veranderingen zoals milieuproblemen, welvaartsziekten, de opkomst van smart cities en sociaaleconomische ontwikkelingen interdisciplinair onderzocht worden. Rizal Shidiq kan in meerdere opzichten voor verbindingen zorgen. De Indonesische onderzoeker heeft nu een aanstelling in Leiden met als specialisatie de politieke economie van Indonesië.
Groene islam
Diverse onderzoekers van Urban Transitions gaven lezingen en workshops, en gingen in gesprek met studenten. ‘Kan de islam een rol spelen in de strijd tegen milieuvervuiling?’, opperde een studente op een symposium in Jakarta. Antropoloog Bart Barendregt meent van wel. ‘Goed voor de aarde zorgen is ook binnen de islam een regel.’ Hij vertelde over de opkomst van de ‘groene islam’: steeds meer jonge moslimleiders zetten zich in voor een beter milieu. Activistische Indonesiërs monitoren met hun mobieltje de luchtvervuiling en helpen boeren om met drones hun grond op te meten zodat het land niet zomaar onteigend kan worden voor mijnbouw.
Weg met de wegwerpmaatschappij
Er was ook veel belangstelling voor de expertise van Arnold Tukker, hoogleraar Circulaire economie. Tukker is directeur van het Centrum voor Milieuwetenschappen (CML) dat ‘s werelds grootste database beheert over mondiale grondstofstromen zoals die van kolen en gas. Ook bevat de database belangrijke gegevens over de economie van ruim 40 grootste landen. Met die informatie kan berekend worden hoe productiestromen duurzamer en lokaler georganiseerd kunnen worden. 'We moeten afscheid nemen van de wegwerpmaatschappij!’, zei hij tegen studenten in Yogyakarta.
Digitalisering Indonesië-collectie
Een symposium ter ere van 50 jaar KITLV-Jakarta zoomde in op de rol van bibliotheken in het digitale tijdperk. De Asian Library van de Leidse Universiteitsbibliotheek heeft de grootste Indonesië-collectie ter wereld. Digitalisering maakt een belangrijk deel toegankelijk van de tien kilometer aan bijzondere boeken, manuscripten, foto’s en kaarten. Van de Indonesië-collectie zijn al drie miljoen stukken gedigitaliseerd en de helft van de digitale gebruikers komt uit Indonesië. Kurt De Belder, bibliothecaris van Universitaire Bibliotheken Leiden, sprak onder andere met de Nationale Bibliotheek van Indonesië over verdere samenwerking en open access. De Nationale Bibliotheek wil een deel van de digitalisering van de Leidse collectie financieren. Op diverse plaatsen gaf De Belder workshops over datamanagement en open science.
Paleis van de sultan
De sultan en gouverneur van Yogyakarta, Hamengku Buwono X, toonde zich ook zeer geïnteresseerd in de Leidse collectie. Deze bezit namelijk vroeg 20e-eeuwse foto’s van de Kraton, het familiepaleis. Voor de restauratie van dit rijk gedecoreerde paleis helpen de antieke foto’s om het gebouw in oude glorie te herstellen. De delegatie ging op de thee bij de sultan en dankbaar nam Hamengku Buwono hoogwaardige reproducties van de foto’s in ontvangst.
Stage in de Kraton
Andersom is de collectie van de Kraton met oude handschriften waardevol voor Leiden omdat de collecties elkaar aanvullen. Er werden afspraken gemaakt over vervolgstappen en de neef van de sultan merkte op: ‘Leidse studenten zijn hier welkom voor een stage.’ De vader van de huidige sultan studeerde tussen 1936 – 1939 in Leiden. Vanwege de dreigende oorlog keerde Hamengku Buwono IX voortijdig terug. Tijdens een eerder bezoek aan Yogyakarta, in 2014, overhandigde Stolker aan de huidige sultan een symbolisch getuigschrift van de Leidse studietijd van zijn vader.
De liefde gevonden in Leiden
Tijdens het bezoek werden ook de banden aangehaald met Indonesische alumni die in Leiden studeerden. Afgelopen jaar richtte een enthousiaste groep het alumni netwerk 'Ikali' op. Tientallen alumni kwamen bijeen op de Nederlandse ambassade in Jakarta en op een diner in Yogjakarta. ‘Wat is je bijgebleven uit Leiden?', vroeg Stolker hen. De antwoorden liepen heel uiteen: van ‘mijn oude professor, godfather Henk (Schulte Nordholt red.), ‘de collecties van de UB’ , ‘de Haarlemmerstraat’ tot ‘ik heb mijn man daar leren kennen!’
Enkele Leidse wetenschappers opperden dat het inspirerend zou zijn als Indonesische onderzoekers zich buigen over typisch Nederlandse onderwerpen. Sommige antropologen van de Universitas Indonesia doen dat al. Ze laten bijvoorbeeld hun studenten onderzoeken hoe Nederlanders omgaan met euthanasie of hoe ze hun steden inrichten. En er is een nieuw plan: één antropoloog wil met haar studenten onderzoeken hoe in Nederland palingen gerookt worden en vervolgens kijken of die techniek Papoea’s kan helpen om hun vissen beter te conserveren.
Bannerfoto: campus Universitas Indonesia
Tekst: Linda van Putten
Mail de redactie
De delegatie voerde ook overleg met de staf van Nuffic Neso op het terrein van de ambassade. In juni 2020 vindt hier de 1e editie plaats van de Week Indonesië Nederland. Op het Erasmus Training Centre (ook terrein ambassade) kunnen studenten en aanstaande promovendi alvast een cursus academisch Engels en onderzoeksvaardigheden volgen om goed voorbereid te zijn op het verblijf in Nederland.